डॉ. जयपाल सिंह मुंडा आदिवासी अस्मितेचा प्रखर आवाज व शैक्षणिक प्रेरणास्थान

               

       

         डॉ. जयपाल सिंह मुंडा (3 जनवरी 1903 - 20 मार्च 1970) हे केवळ एक राजकारणी नव्हते, तर ते एक कुशल विचारवंत, लेखक, शिक्षणतज्ञ, समाजशास्त्री, कुशल क्रीडापटू, देशभक्त, आणि आदिवासी समाजासाठी लढणारे प्रभावी नेतृत्व होते. त्यांच्या संपूर्ण जीवनप्रवासातून आजच्या आदिवासी समाजाला शैक्षणिक, सांस्कृतिक व राजकीय क्षेत्रात प्रेरणा घेता येईल, असाच त्यांचा जीवन संघर्ष आणि कार्य होता.

शैक्षणिक प्रवास : एका आदिवासी मुलाचा ऑक्सफर्डपर्यंतचा प्रवास

        जयपाल सिंह यांचा जन्म 3 जानेवारी 1903 रोजी झारखंडमधील खुंटी जिल्ह्यातील तखरदोहा या छोट्याशा गावात झाला. ते मुंडा आदिवासी समाजातील होते. लहानपणापासूनच त्यांना शिक्षणाची ओढ होती. त्यांच्या हुशारीमुळे त्यांना रांचीच्या स्ट. पॉल स्कूल मध्ये शिक्षणाची संधी मिळाली.

      त्यानंतर त्यांनी  सेंट जॉन्स कॉलेज, ऑक्सफर्ड (इंग्लंड) येथे उच्च शिक्षणासाठी प्रवेश घेतला. हे त्या काळात अतिशय दुर्मिळ आणि प्रेरणादायक होतं. तिथे त्यांनी राजकीय शास्त्र आणि तत्त्वज्ञान यामध्ये पदवी प्राप्त केली. इंग्लंडमध्ये असताना त्यांनी केवळ शिक्षणात नव्हे तर क्रीडाक्षेत्रातही आपली छाप पाडली.

ऑक्सफर्ड विद्यापीठातील हॉकी संघाचे नेतृत्व

      ऑक्सफर्डमध्ये शिकत असतानाच जयपाल सिंह यांनी ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी हॉकी टीमचे कर्णधारपद भूषवले. ही गोष्ट त्यांच्या नेतृत्वगुणांची आणि खेळातील कौशल्याची साक्ष देणारी आहे. इंग्लंडसारख्या देशात, विदेशी विद्यार्थ्याने एका प्रतिष्ठित विद्यापीठाच्या हॉकी संघाचे नेतृत्व करणे हे एक ऐतिहासिक यश होते.

भारतीय हॉकी संघाचे नेतृत्व आणि ऑलिंपिक विजयी संघ

      भारतात परतल्यानंतर 1928 साली  एम्स्टर्डॅम ऑलिंपिक साठी भारतीय हॉकी संघ तयार करण्यात आला. डॉ. जयपाल सिंह यांची कर्णधार म्हणून निवड झाली. त्यांनी आपल्या नेतृत्वाखाली संघाला सुवर्णपदक मिळवून दिले. ही भारताच्या क्रीडायशाच्या इतिहासातील पहिली सुवर्णकहाणी होती. त्यानंतरही ते अनेक ठिकाणी हॉकीचे मार्गदर्शन करत राहिले.

ICS परीक्षा आणि प्रशासकीय सेवेत प्रवेश

     डॉ. जयपाल सिंह यांनी ब्रिटिश काळात Indian Civil Services (ICS) ( आजच्या IAS ) परीक्षा उत्तीर्ण केली होती, जी त्या काळी फार थोड्यांनी पार केली होती. मात्र त्यांनी प्रशासकीय सेवेत फार काळ न राहता, समाजासाठी आणि शिक्षणासाठी काम करण्याचा निर्णय घेतला. हे त्यांच्या सेवाभावाचे आणि समाजनिष्ठेचे प्रतीक आहे.

राजकीय प्रवास आणि संविधान सभेचे सदस्यत्व

        डॉ. जयपाल सिंह मुंडा  संविधान सभेचे सदस्य  होते. त्यांनी *आदिवासी हक्क आणि अधिकारांसाठी* सातत्याने आवाज उठवला. त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याशी हितगुज करून आदिवासी समाजासाठी स्वतंत्र ओळख, हक्क व आरक्षण यासारख्या विषयांवर विशेष तरतुदी करण्याची मागणी केली. त्यांचा आग्रह होता की, आदिवासी समाजाची स्थिती अस्पृश्य दलित समाजासारखी नसून वेगळी आहे आणि त्यांना वेगळी सामाजिक, शैक्षणिक व आर्थिक मदत आवश्यक आहे.

     यामुळेच संविधानात Scheduled Tribes हा स्वतंत्र वर्ग म्हणून समाविष्ट करण्यात आला आणि त्यांच्या विकासासाठी आरक्षण व कल्याण योजनांचा मार्ग मोकळा झाला.

‘आदिवासी महासभा’चे स्थापक आणि जनआंदोलनाचे नेतृत्व

       डॉ. जयपाल सिंह यांनी  आदिवासी महासभाची  स्थापना केली, ज्यामार्फत त्यांनी आदिवासी समाजाच्या विविध प्रश्नांवर जनजागृती केली. त्यांनी आदिवासींच्या हक्कांसाठी स्वतंत्र ‘झारखंड’ राज्याची मागणीही लावून धरली, जी नंतर जाऊन प्रत्यक्षात आली.

आदिवासी समाजासाठी प्रेरणा : त्यांचा वारसा

- डॉ. जयपाल सिंह मुंडा यांचा जीवनप्रवास हे दर्शवतो की, एक आदिवासी विद्यार्थीही जगातील सर्वोच्च शिक्षण संस्था गाठू शकतो.

- त्यांनी खेळ, शिक्षण, प्रशासन, आणि राजकारण या सर्व क्षेत्रात कामगिरी केली – आदिवासी समाजासाठी हे प्रेरणादायी उदाहरण आहे.

- त्यांनी सांगितले, "We are not backward, we were kept backward."

- त्यांनी आदिवासी समाजाला आत्मगौरव शिकवला, शैक्षणिक प्रगतीची दिशा दिली आणि संविधानात ठोस स्थान मिळवून दिलं.

उपसंहार : आदिवासी समाजाने घ्यायची प्रेरणा

      आजच्या काळात, डॉ. जयपाल सिंह मुंडा यांचं जीवन आदिवासी तरुणांना सांगतं — शिक्षण, क्रीडा, नेतृत्व व सामाजिक भान यामध्ये पुढे या. त्यांनी दाखवलेला मार्ग ही एक आदर्श प्रेरणा आहे. आपण त्यांच्या कार्याचा अभ्यास करून आपल्या समाजासाठी त्याच जोशात काम केलं पाहिजे.

   _✒️-प्रा. अनिल डी. होळी...._